Review – Canonieke Icoonfoto’s van Martijn Kleppe
Deze bespreking van het proefschrift Canonieke Icoonfoto’s van Martijn Kleppe heeft als perspectief de relatie tussen woord en beeld, en niet het onderwerp van het boek: het gebruik van icoonfoto’s in geschiedenisboeken die in het onderwijs gebruikt worden.
Kleppe laat zien dat er geen sprake is van een vaste, ongewijzigde betekenis van een foto. En, hoewel niet het onderwerp van zijn onderzoek, zou dat zeker het onderwerp van een vergelijkend onderzoek kunnen zijn: de betekeniswijziging van woorden en het verloop van dat proces bij beelden. En niet te vergeten de betekeniswijziging van de relatie tussen woord en beeld. Voorwaar geen klein onderzoeksveld. Vooralsnog kan aangenomen worden dat zijn betoog, specifiek gericht op de icoonfoto en de betekeniswijzigingen daarvan, ook generiek geldt voor foto’s in het algemeen.
Woord of beeld kiezen?
Een belangrijk aspect dat hij belicht in de relatie tussen beeld en taal is de mate waarin het beeld wordt ingezet in het onderwijscurriculum. Kleppe haalt een auteur aan die betoogt dat sommige gebeurtenissen beter zijn te verbeelden dan te beschrijven. Saillant in dit kader is een aangehaald onderzoek waaruit blijkt dat kinderen tussen de 10 en 13 jaar in de keuze tussen woordmateriaal en beeldmateriaal voorkeur hebben voor het laatste! Omdat beelden sprekender zijn dan woorden. Beelden geven de gebeurtenis in één klap weer terwijl met woorden een situatie zin voor zin moet worden opgebouwd. Stand van zaken is dat in de geschiedschrijving nog altijd het woord domineert. Andere disciplines, zoals kunst-geschiedenis, cultuurwetenschappen en semiotiek stellen beelden centraal.
Woord en beeld gebruiken!
In de Dual Coding Theory wordt gesteld dat informatieverwerking via het verbale en het visuele kanaal verloopt. En Kleppe geeft daarvoor een brede onderbouwing vanuit een veelheid van onderzoeken. Weliswaar is zijn onderzoek gericht op geschiedenisonderwijs maar het mag mijns inziens aannemelijk geacht worden dat het ook voor andere vakgebieden geldt. Daar zijn, buiten het bestek van zijn boek en deze bespreking, ook legio voorbeelden van.
Symbiose van tekst en beeld
De iconische foto van de Dolle Mina’s is bij uitstek een illustratie van samenwerking tussen beeld en woord: een foto van Dolle Mina’s met ontblootte buik en daarop een tekst geschreven. Beeld en woord kunnen niet zonder elkaar waarbij het beeld sterk afhankelijk is van het woord, ontegenzeggelijk meer dan omgekeerd.
Onderzoeksaanzetten
Mijns inziens laat ook dit proefschrift zien dat in de relatie tussen woord en beeld een onderzoeksterrein ligt waar nog nauwelijks stappen in gezet zijn. Twee opmerkingen suggereren dat ook: Kleppe stelt dat met Ceci n’est pas une pipe Magritte verwijst naar de verhouding tussen beeld, tekst en de werkelijkheid. En Kleppe haalt Wilson Hicks aan die stelt dat persfotografie ‘woorden en beelden’ zijn.
Het werkelijke plaatje
Kleppe laat aan de hand van een minutieus in beeld gebrachte geschiedenis van een aantal icoonfoto’s zien hoeveel er “achter“ een foto te ontdekken is. En hoe de foto zich verhoudt tot de werkelijkheid.
door Ronald van Eerten