Zonder schrift geen verleden

Intellectueel gezien de meest ambitieuze avond in de serie De taal voorbij met het thema Gaat het schrijven dood? Zo’n 50 belangstellenden deden aan deze uitdaging mee op dinsdag 17 december 2013 in Pakhuis de Zwijger.

Eerste spreker was Kiene Brillenburg Wurth, docente literatuurwetenschap in Utrecht. Zij is gefascineerd door de theorie van de Tsjechische filosoof Vilém Flusser, die stelt dat we het einde van het schrift meemaken. En dat het schrift wordt vervangen door beeld.

Daarmee is in zekere zin een cirkel rond in de menselijke communicatie die ooit begon met beelden. Schriftloze volkeren beschikken, behalve over gesproken taal, alleen over beelden. Ook hiërogliefen zijn in essentie nog steeds beelden. Op een gegeven moment werden deze beelden vervangen door lineair, alfabetisch schrift. Nu roept elke nieuwe uitdrukkingswijze, elke nieuwe technologie, een nieuw bewustzijn op, en ook een nieuwe tijdsbeleving. Het schrift is gewelddadig, stelt Flusser, het schrift vernietigde de oorspronkelijke beelden.

Nu zien we een omgekeerde beweging: de beelden rukken weer op, zijn steeds vaker dominant aanwezig, en het lineaire schrift is op zijn retour. We lezen niet meer netjes regel voor regel, zoals bij een boek. Op onze computers en smartphones springen we met onze ogen heen en weer en sprokkelen zo gezochte informatie bijeen.

Deze nieuwe technologie opent nieuwe perspectieven, maar gaat ook weer met verlies gepaard: ons collectieve geheugen verdwijnt, zegt Flusser. Teksten in lineair schrift legden ons verleden vast, maar in de nieuwe e-technologie is alles uitwisbaar. Met elke nieuwe digitale informatiedrager wordt de toegang tot  oudere bestanden moeilijker.

Brillenburg ziet Flussers theorie over geheugenverlies geïllustreerd in romans van de Britse schrijver Hari Kunzru. In Memory Palace vindt een magnetische storm plaats, die alle digitale informatie uitwist. Er het gaat nog verder: het verzamelen van kennis, woorden, is ook verboden geworden. Alleen de kale werkelijkheid is nog over. De personages leven in een permanent nu, van geheugen of verleden is geen sprake meer. Brillenburg ziet het thema geheugenverlies in meer hedendaagse romans en films terugkomen. Meer over Flusser.

Tenslotte wees Brillenburg op een nieuwe kunstvorm waarin veel van deze ontwikkelingen tot uitdrukking komen, de ‘stift-poëzie’: in bestaand werk worden woorden weggestreept, waardoor nieuwe teksten ontstaan: de woorden verdwijnen en daarmee ons geheugen, en het eindresultaat is evenzeer beeld als tekst.

Na de filosofische theorie toonde beeldend kunstenaar, schrijver en docent Dirk Vis een aantal bewegende beelden, waarin woorden en gedichten de hoofdrol spelen. Zelf sprak hij van ‘hybriden’, combinaties van woord en beeld, sommige op basis van gedichten van zijn compagnon K. Michel. Dirk ziet het als pogingen om voor te lezen zonder stem.  Hij vertoonde o.a. Krak, (elders op deze site) en http://www.yhchang.com/ en  http://passwordmarcopolo.com/

Na de pauze experimenteerden de bezoekers zelf met stift-poëzie met een aantal verrassende resultaten. En met opmerkelijk genomen vrijheden. Zie voor voorbeelden stift-poëzie.

In de afronding van de avond ontstond er een levendige discussie rond de opgeworpen theorieën, waarbij vele dwarsverbanden werden gelegd zoals met Wilhelm Meisters Lehrjahre van Goethe, het toneelwerk van Samuel Beckett, en de encyclopedische kunstwerken op de jongste Biënnale van Venetië.

door: Jos Overbeeke

Event: Werkcollege Gaat het schrijven dood?
Kiene Brillenburg Wurth: Kiene Brillenburg Wurth en  http://www.groene.nl/2013/36/berichten-uit-een-schriftloze-samenleving
Dirk Vis: dirkvis.net
Eva Hilhorst: Getekend verslag