Op weg naar beeldtaal

De wereld van politiek en bestuur worden nog steeds geregeerd door tekst. Beelden spelen nog slechts een ondergeschikte rol. De combinatie van beeld en taal in een interactief samenspel, beeldtaal dus, is nog veel verder buiten zicht. En dat terwijl de noodzaak van effectieve communicatie en informatie-uitwisseling zo essentieel zijn voor een goed functionerende overheid en samenleving.

Hoe onze mening zich vormt in een samenspel van beeld met taal was het onderwerp van werkcollege #32, Beleidstaal Verbeeld in de serie de Taal Voorbij van het Instituut voor Beeldtaal.

Toon Niël, Tom Powell en deelnemers tijdens Taal Voorbij #32 

Participatieve politiek en democratie vinden hun oorsprong qua denkbeelden in de Verlichting en qua toepassing in de revoluties van de 18^e eeuw. De samenstelling van de deelnemers aan politiek is echter niet veranderd. Het is van oudsher een zaak van de beter opgeleide, die zich informeert over de wereld, die zijn kranten leest, en zich goed weet uit te drukken. Politiek en bestuur zijn nog steeds sterk verbaal gericht. Communicatie vindt vaak uitsluitend via teksten, puur talig dus, plaats. Taaie bestuurlijke nota’s zijn hiervan het beruchtste voorbeeld. Hoger (talig!) opgeleiden kunnen deze uiteenzettingen, mits de tijd en interesse ook voldoende voorhanden, goed volgen. Maar wie minder opleiding heeft genoten, heeft hiertoe een flinke afstand. Terwijl we juist meer dan ooit beseffen hoe belangrijk het is, dat zo veel mogelijk mensen meedoen. Denk bijvoorbeeld aan het concept van de participatiemaatschappij. Kortom, in politiek en bestuur domineert het woord al eeuwen. Een dominantie met een afnemende effectiviteit.

Zeker, dat laatste dringt wel, hoewel nog bescheiden, steeds meer door tot de politici. Immers hun positie hangt in hoge mate af van het weten over te brengen van hun boodschap aan een breed publiek. Maar hun oplossingsrichting is vooralsnog ook weer talig, bijvoorbeeld door in simpele bewoordingen te spreken. Dus de complexe wereld talig vereenvoudigen. De Duitse socioloog Niklas Luhmann zegt het in één moeilijk woord: Umweltkomplexitätsreduktion.

Kan het gebruik van de combinatie van woord en beeld, beeldtaal dus, helpen om de burger te bereiken? Kan beeldtaal de democratie een dienst bewijzen? “Dat is op dit moment de grote uitdaging”, zegt Toon Niël. Hij heeft zowel een beeldende achtergrond, studeerde vormgeving aan de Rietveld Academie, als een talige, studeerde politicologie aan de VU. Thuis in de wereld van beelden en van taal. Met de problematiek heeft hij veel praktijkervaring bij de gemeente Amsterdam. Zoals een wijzigingsvoorstel betreffende de Algemene Plaatselijke Verordening. Een complexe tekst, die voor velen lastig tot geheel niet te volgen is. Of de publiekscommunicatie rond de Sprong over het IJ, de plannen voor het verbeteren van de oeververbinding. “Een onderwerp dat zich bij uitstek leent voor het gebruik van beeldtaal, maar de gemeente doet het niet.” Een overheid die schijnbaar open is maar in de praktijk als een gesloten talig bolwerk opereert.

Communicatiewetenschapper Tom Powell komt tot dezelfde conclusie. Recentelijk gepromoveerd op het vergelijkende onderzoek van het gebruik van foto’s in kranten en van video’s op TV. Wat doen deze met mensen? Wat is de invloed ervan? Is die heel anders dan die van woorden?

Powell constateert dat media-onderzoekers zich vaak alleen op het geschreven woord richten. “Teksten hebben het voordeel van de grammatica. Het biedt een houvast dat bij beelden vooralsnog ontbreekt.” Waarmee slechts een klein gebied wordt bestudeerd daar veel mensen weinig lezen en juist veel TV kijken. Een Amerikaan besteed gemiddeld vijf uur per dag aan TV kijken en minder dan 20 minuten aan lezen.

Alle reden voor Powell om zijn eigen onderzoek anders op te zetten en juist naar de invloed van beelden te kijken. Hij onderzocht hoe hoger en lager opgeleiden een krant lezen. Lager opgeleiden lezen vooral artikelen waarin het nieuws gepersonaliseerd wordt, waarin over iemand wordt verteld die zelf iets overkomen is. Powell gebruikte slimme technieken, zoals: dezelfde foto tonen (van een vluchteling op een boot, of van een stenengooier bij een asielzoekerscentrum) met een andere tekst erbij. Hoe lezen mensen dit? Wat komt ervan over?

Fragment uit het proefschrift ‘Multimodal News Framing Effects’ van Tom Powell

Zijn bevinding: beelden kunnen iemand aanzetten tot handelen (bijv. geld overmaken of anderszins te hulp schieten), maar opinies worden toch bepaald door teksten. Immers, teksten vereisen meer tijd en aandacht en dringen dieper door.

Hetzelfde geldt voor video’s. Hoe pakkend en indringend deze ook kunnen zijn, toch worden meningen er vaak niet door beïnvloed. Dat laatste gaat doorgaans langs de weg van het woord.

Beide sprekers zien veel mogelijkheden voor het gebruik van beeldtaal maar tegelijkertijd constateren zij ook, door de praktijk en wetenschappelijk onderzoek bevestigd, dat taal nog zeer dominant is en beeldtaal nog slechts bescheiden wordt ingezet. Word vervolgd op 16 november.

Door: Jos Overbeeke

Lees meer:
Beeldverslag door David den Ouden 
Every NYT frontpage since 1852