Met het woord zie je ook het beeld

Is de westerse samenleving seculier? Wie deze vraag in de jaren ’70 of ’80 stelde kreeg steevast een bevestigend antwoord.

De bewijzen waren evident: kerken liepen leeg en de kerken zelf werden gesloopt of kregen een andere bestemming. Saillant voorbeeld: het muziekparadijs Paradiso werd gehuisvest in een voormalige kerk. Het christendom – met z’n bizarre verhalen, hiërarchisch denken en gewelddadig verleden – hadden we definitief, omkeerbaar, achter ons gelaten. We waren er klaar mee. Religie was passé. De beelden en de woorden verdwenen, werden opgeborgen, zijn alleen nog te vinden in musea en kerken.

Zeker, er zijn nog restanten. Uit een recent onderzoek van dagblad Trouw bijvoorbeeld blijkt dat nog enige tientallen procenten van de ondervraagden in Nederland in hogere machten geloven. Of is er meer aan de hand?

Misschien is er toch een andere werkelijkheid m.b.t. religie? Want de zekerheid is inmiddels een twijfel geworden. Wetenschappers en filosofen stellen nu de vraag of religie überhaupt wel uit beeld is verdwenen. Waar blijft bijvoorbeeld de moraal als we de godsdienst afzweren? In de jaren ’90 publiceerden dagbladen de eerste opinieartikelen met de strekking dat we die oude religies niet kunnen missen. Het leidde internationaal tot hevige debatten. The God delusion van atheïst Richard Dawkins was daarin een ijkpunt.

Belangrijk motief achter de hernieuwde belangstelling voor religie is de zeer actieve manifestatie van de Islam. In 1979 keek het Westen nog verbaasd toe hoe, na massale onlusten, de sjah van Perzië zijn land verliet, en een oerconservatieve ayatollah het roer overnam. Hoe was dat mogelijk? Religie brengt toch geen vrijheid? Het Westen begreep er niets van.

Dat speelde zich nog af in een ver land. Een directe klap in het gezicht waren de islamitisch geïnspireerde aanslagen van 9/11. De Islam leek bijna inherent aan. Tegelijkertijd was het aantal moslims in Europa sterk gestegen, en ook zij waren assertiever geworden. En zichtbaar: moskeeën verrezen in westerse steden. Kortom, religie was als thema helemaal terug.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Videogames

En zo zitten we in de situatie dat religies weer volop onderzocht worden, en zeker niet alleen vanuit kritische invalshoek. Kenmerkend figuur in dit verband is toonaangevend theoloog Peter Berger, die eerst verklaarde dat religie voorbij is, om daar later op terug te komen.

Goede eerste vraag is: kunnen twee millennia van christelijk culturele impregnatie, in woord én beeld zomaar uit onze hoofden verdwijnen? Laat die traditie dan geen sporen na, expliciet of impliciet? Frank Bosman (1978), vijf jaar geleden verkozen tot ‘meest spraakmakende theoloog’ van Nederland, onderzoekt christelijke elementen in populaire uitingen als videogames. En wat blijkt, games zitten er vol mee. Soms duimendik, maar meestal in bewerkte vorm.

Dat werkt hij uit aan de hand van BioShock, een game uit 2007, over een soort metropolis, ‘Rapture’ geheten, op de bodem van de oceaan. Sowieso zit de game vol bijbelse uitdrukkingen, zoals ‘het zweet des aanschijns’, en namen als Adam en Eva. Maar wie langer kijkt ziet ook christelijke beelden. Tegenstanders van de gevestigde orde die een Rapture-filosofie aanhangen, een doodzonde, worden op een kruisigingsachtige wijze terechtgesteld. Waaraan gerefereerd wordt is in dit voorbeeld niet moeilijk te duiden.

Ook de moderne kunst zit vol met christelijke woorden en beelden. Feitelijk nooit weggeweest maar wel een transformatie ondergaan. Emeritus-hoogleraar theologie Wessel Stoker heeft er studie van gemaakt. Zo heeft de schilder Francis Bacon tal van christelijke elementen in zijn werk. In 1944 maakte hij ‘Studies voor figuren aan de voet van het kruis’, een dramatische, aangrijpende voorstelling.

 

En Andy Warhol beeldt in ‘The Last Supper’ Christus af tussen stoere motoren én met een zeer licht versleuteld getal:  6,99. Het laat zich makkelijk herkennen als het duivelse getal 666. En de motoren kunnen zeker een verwijzing zijn naar een bekende motorclub: Hell Angels. En een schilder als Mark Rothko is expliciet spiritueel, religieus.

 

Er zijn vele kunstenaars die verwijzingen toepassen naar graftombes, altaarstukken en kruisigingen. Zie het werk van Berlinde de Bruyckere, Paloma Weisz of Kris Martin.

Zombie-religie

Toch zijn dit alles slechts ‘plaatjes’, kun je zeggen. Want religie zit veel dieper in ons denken, beweert theoloog Ernst van den Hemel (geen pseudoniem). Naar zijn idee maken we tegenwoordig de opkomst mee van een zombie-religie, een pseudoreligie met trekken van een traditionele godsdienst. Dus in woorden en beelden.

Van den Hemel neemt daartoe de gebeurtenissen en het debat na de aanslag op de redactie van Charlie Hebdo in Parijs in januari 2015. Charlie Hebdo is een niets en niemand ontziend cartoontijdschrift, waar vóór 2006 weinig mensen zich mee identificeerden. In dat jaar publiceerde het weekblad spotprenten over de profeet Mohammed, wat onder islamieten tot grote woede leidde, maar waardoor het blad in de westerse denkwereld tot kampioen werd van het vrije woord.

Na de aanslag van 2015 werd Charlie compleet op het schild geheven, zegt Van den Hemel. Ook door personen die er doorgaans niets van moesten hebben, zoals conservatieve politici. Wat gebeurt hier, vroeg hij zich af.

Naar zijn idee is dit een ‘rite de passage’, een lakmoesproef: als jij je uitspreekt vóór Charlie Hebdo en vóór het vrije woord, dan hoor je bij het Westen, anders niet. Van den Hemel ziet dit als een nieuw soort groepsdenken. Maar dat hadden we in de libertaire jaren ’60 en ‘70 toch juist afgeschaft?

Religie verdwenen? Zodra je er over praat dan zie je overal.

Essay door Jos Overbeeke, gebaseerd op de Taal Voorbij #24, OMG! Missed message, in Pakhuis de Zwijger op 12 mei 2016.
Zie ook het beeldverslag op deze site