Denken in reizen. De reis als denkmetafoor

De reis is een veel gebruikte metafoor voor complexe processen. Een probleem oplossen, een carrièrepad volgen, het leven zelf – allemaal worden ze vaak voorgesteld als een reis, die goed visueel uit te beelden is. Charles Forceville, docent mediastudies aan de UvA, toonde samen met Wietske Koelma en Iris Adriaans, studenten animatie HKU Utrecht, hoe diep de reismetafoor zit ingebakken in ons denken.

We denken in metaforen (beelden). Deze zijn niet alleen een interessante toevoeging aan onze gedachtewereld en uitdrukkingswijzen, ze vormen de kern van ons denken en praten. Lakoff en Johnson noemden hun klassieke boek uit 1980 niet voor niets Metaphores we live by.

Charles Forceville gaf enkele voorbeelden uit de Nederlandse taal. We zeggen: “Ik zie wat je bedoelt”, “hij rook onraad”, en redeneringen heten soms ‘duister’. In al deze gevallen wordt een abstract ding (zoals begrijpen) uitgedrukt met behulp van een concreet ding (zoals zien). Ons taalgebruik zit vol met zulke beelden.

Een belangrijke metafoor is die van het reizen. Een doel nastreven, bijvoorbeeld, wordt vaak omschreven als het maken van een reis: je bent op weg naar je einddoel, je nadert je einddoel, de haven is in zicht. Andere levensgebieden waar de metafoor van de reis vaak wordt gehanteerd, zijn: de loopbaan (let op het woord zelf!), de liefde (‘in het huwelijksbootje stappen’), en het leven als geheel. Steeds drukken we een abstract en complex begrip uit met iets concreets.

Wat in al deze gevallen gebeurt, is dat we een proces in de tijd vertalen naar een verplaatsing in de ruimte. De reden is dat het verschijnsel tijd iets ongrijpbaars heeft. De tijd kun je niet in één blik zien, terwijl dat bij een ruimtelijke verplaatsing wel kan. Zelfs van een klok kun je zeggen dat deze de tijd uitdrukt met behulp van de ruimte: de wijzer verplaatst zich en zo weten we dat de tijd voortschrijdt.

Film

Hiermee komt het visuele aspect om de hoek kijken. Wanneer we iets een ruimtelijk karakter geven, dan kunnen we er een plaatje van maken. Het aantal films en filmpjes waarin het leven als een reis wordt voorgesteld is legio. Onder meer het genre van de road movie (Easy Rider, Paris Texas) valt hieronder.

Wietske Koelma en Iris Adriaans, twee studenten animatie aan de Utrechtse HKU, maakten samen met Forceville een stop-motion-filmpje dat een verbeelding is van een levensreis.

Het drietal toonde meer tekenfilmpjes (uit India, uit Polen) waarin met zeer eenvoudige visuele middelen (een weg, een heuvel, een tweesprong) complexe, existentiële zaken in beeld worden gebracht, zoals het nemen van beslissingen.

Behalve het abstracte karakter van de tijd is er mogelijk nóg een reden waarom we tijdsprocessen vertalen naar ruimte: in ons lichaam zit een richting ingebouwd. We kijken en bewegen vooruit, we kijken en bewegen niet achteruit. Onze lichaamsbouw stuwt ons een bepaalde kant op, onze bouw brengt ons als het ware in beweging. Mark Johnson, mede-auteur van Metaphores we live by, noemt dat The body in the mind, de titel van een tweede boek van hem.

“Bij een spin ligt dat anders”, zei Forceville n.a.v. de animatie van Koelma en Adriaans, waarin een spin figureert. Een spin kan alle kanten op bewegen en heeft geen voorkeur voor een bepaalde richting. Gesteld dat een spin kon denken, denkt hij dan mogelijk ook minder in verplaatsingen dan wij mensen?

“En hoe is dat met paddestoelen? Die kunnen zich immers niet verplaatsen”, speculeerde Forceville. “Gesteld dat een paddestoel kon denken, hoe zou die zich de tijd voorstellen?”

Terug in de werkelijkheid werd de bezoekers ook deze avond weer gevraagd in groepjes zelf aan de slag te gaan en de reismetafoor te gebruiken om iets uit te beelden. Wat enkele prachtige producten opleverde.

 

 

 

 

 

 

 

 

Door: Jos Overbeeke