Beeldlezen: het verhaal achter de krantenfoto
Bij vivisectie van foto’s blijken er saillante en hilarische verhalen te vertellen te zijn. Met meer dan 130 geïnteresseerden werd het een leerzame en amusante avond over beeldlezen in Pakhuis de Zwijger. Drie fotomannen vertellen: een wetenschapper, een redacteur en een columnist.
Martijn Kleppe: icoonfoto’s en hun herkomst
Martijn Kleppe is verbonden aan Erasmus Universiteit Rotterdam en VU Amsterdam, en doet onderzoek naar persfotografie. Vorig jaar promoveerde hij op de studie naar ‘canonieke icoonfoto’s’. In Kleppes benadering gaat het om de historische juistheid. In Pakhuis de Zwijger liet hij zien hoe beelden – vooral op internet, maar ook in schoolboeken – zonder scrupules worden hergebruikt. Met rare gevolgen. Resultaten van zijn onderzoek zijn t/m 31 augustus 2014 in een tentoonstelling in het Persmuseum te bekijken. http://persmuseum.nl/expositie/icoonfotos-en-de-hedendaagse-beeldcultuur/
Een saillant voorbeeld is de klassieke foto van SDAP-politicus Pieter Jelles Troelstra die – althans
volgende het gangbare bijschrift – in 1918 voor een verzamelde menigte de revolutie uitroept. Een revolutie die niet doorging en als de vergissing van Troelstra bekend is geworden. Kleppe deed zeer gedetailleerd wetenschappelijk (het is een promotieonderzoek) naar de herkomst van de foto en ontdekte dat de foto stamt uit 1912, gemaakt tijdens een demonstratie voor algemeen kiesrecht. Als je goed kijkt, is dit ook aan teksten op de foto af te lezen. Geschiedvervalsing, strikt genomen.
“Ik ging langs bij makers van schoolboeken om te vragen waarom ze deze foto dan afdrukken bij het verhaal over Troelstra’s revolutie. ‘Tja, hoe gaat zoiets? Je bent aan het schrijven, en op het laatst heb je nog vijf minuten om een passende illustratie te vinden. Dan kies je voor een expressief beeld,’ werd mij verteld. Zo gaat een foto dus een eigen leven leiden,” aldus Kleppe.
De praktijk van foto-recycling doet zich vooral voor op internet. Met deelsites als Flickr is het niet moeilijk snel even een plaatje te zoeken bij een nieuwsartikel. Kleppe toont een foto van een overvolle hangbrug in Istanbul, bij een nieuwsbericht over een politieke demonstratie. “In werkelijkheid werd de foto genomen tijdens de marathon van Istanbul.”
Ook toont hij een artikel plus foto over kindermisbruik in de wereld van het jeugdvoetbal. Op de foto ernaast herkennen we voetballer Giovanni van Bronckhorst, die een clinic geeft aan jonge kinderen. “Zou hij het leuk vinden dat zijn gezicht bij dit artikel wordt afgedrukt?”
Een bekende foto is die van Marokkaanse jongeren, die zich verschuilen voor de fotograaf door hun jas over het hoofd te trekken. De foto is in diverse contexten gebruikt, wanneer Marokkaanse jongeren weer eens in het nieuws waren, zoals bij onrust in de Amsterdamse Diamantbuurt. “Waar is deze foto in werkelijkheid gemaakt? Tijdens een bezoek van Marokkaanse jongeren aan kamp Westerbork, waar zij zich lieten vertellen over de Holocaust.”
Lees hier het artikel dat Kleppe erover schreef.
Op vragen uit de zaal antwoordde Kleppe dat het zoeken van foto’s steeds gemakkelijker zal worden. Zoals je op trefwoorden kunt zoeken, zijn er ook programma’s, zoals Google Images, waarmee je op beelden kunt zoeken. De mogelijkheden voor beeldherkenning worden steeds groter.
Voor degenen die het boek willen lezen, het kan uiteraard gekocht worden. Het is echter ook gratis beschikbaar als pfd. http://repub.eur.nl/pub/38912
Frank Schallmaier: fotograaf zonder camera
Frank Schallmaier is fotoredacteur van de Volkskrant en heeft daar een eigen rubriek, de Schallmaier-index. Hierin plaatst hij foto’s naast elkaar die een opvallende overeenkomst vertonen, waardoor een nieuw verhaal ontstaat. Zo ontdekte hij dat de foto’s die het Witte Huis verspreidt van president Obama nauwelijks verschillen van die van zijn Noord-Koreaanse collega Kim Jong-un: Obama in een fabriek, Kim in een fabriek, Obama in een keuken, Kim in een keuken, et cetera.
Ook foto’s van de Amerikaanse presidentsverkiezingen van 2012 (Obama vs. Romney) vertellen een nieuw verhaal. Beide kandidaten kregen tijdens hun tournee regelmatig baby’s in hun handen gedrukt, maar bij Obama lachten de baby’s altijd en bij Romney huilden ze. “Dit was journalistiek gezien over de rand”, zegt Schallmaier nu. “Geheel objectief was dit niet.”
Eind 2013 maakte Schallmaier een collage met foto’s waarin het de Franse president Hollande maar niet lukt de hand van een collega-politicus te schudden. Op alle foto’s zien we een uitgestoken hand die niet wordt beantwoord. ‘Niemandshand’ noemde Schallmaier zijn keuze. Via twitterberichten van Hans Aarsman en schrijver Paulo Coelho ging Schallmaiers verzameling de hele wereld over. Van Amerika tot China: toonaangevende kranten namen zijn selectie over. Het woord ‘Niemandshand’ haalde zelfs de Dikke van Dale.
“Per dag komen bij de Volkskrant zo’n 12.000 foto’s binnen, en ik kijk altijd of die iets vertellen wat je nog niet weet”, licht Schallmaier zijn werkwijze toe, “ door combinaties van vaak onbekende foto’s nieuwe betekenissen creëren (overeenkomsten, series, thematiseren, enz. enz.) “Dat levert vaak een gevecht op met de schrijvende medewerkers, die juist foto’s willen die aansluiten bij wat al bij de lezers bekend is.” Daarnaast vertrekt hij vanuit de lay-out en zoekt daar de foto’s bij. Zie ook de Schallmaier-index.
Schallmaier componeert niet alleen met wat de Volkskrant binnen krijgt. Ook in eigen tijd struint hij het internet af om opmerkelijke verzamelingen aan te leggen. Zo heeft hij een collectie opgebouwd van honderden foto’s van opgeheven piemels, met daarnaast in beeld een tweede voorwerp dat de grootte van de piemel moet aangeven. Een hilarisch gezicht. De foto’s zijn ontleend aan homo-sites. Zijn collectie heeft al op meerdere tentoonstellingen gehangen. “Ik voel me een fotograaf zonder camera.”
Schallmaier verbindt met zijn aanpak de wereld van de nieuwsfotografie en de wereld van de kunst.. Van betekenis overbrengen door foto’s (krant), nieuwe betekenissen maken door combinaties, tot betekenis scheppen met foto’s als werkmateriaal.
Hans Aarsman: baby’s tellen
‘Fotodetective’ Hans Aarsman is bekend van zijn rubriek in de Volkskrant, waar hij beelden tot in detail analyseert en zo wetenswaardigheden blootlegt die de gemiddelde lezer ontgaan. Daarnaast schreef hij romans en toneelstukken.
Aarsman begon zijn presentatie met vier schijnbaar nietszeggende foto’s van oud-model autodashboards. Tot hij er dit bij vertelde: “De foto’s zijn genomen op het moment dat de autoradio mijn favoriete nummer speelt.” Daar worden de foto’s inderdaad anders van.
De Amerikaanse presidentskandidaten met baby’s op de arm hadden ook Aarsman geïntrigeerd. Hij turfde nauwkeurig hoeveel babyfoto’s er van de twee kandidaten verschenen, en op welke dagen: het aantal bleek vrijwel exact gelijk. Aarsman fantaseerde er vervolgens op los hoe zo’n baby in de armen van de president belandt, welke voorbereidingen de moeder hiervoor allemaal gepleegd moet hebben, en of de luier op het moment suprême vol was of leeg. Aarsman blijkt, in de literaire traditie van Martin Bril, een even groot bedenker als observator.
Zijn talent als genadeloos fotodetective demonstreerde hij bij beelden van een Iraanse raketlancering: “Als je goed kijkt, zie je dat de stofwolkjes links exact gelijk zijn aan de wolkjes rechts: met fotoshop verdubbeld dus, om het aantal lanceringen groter te laten lijken. Er wordt zelfs beweerd dat het hele tafereel speelgoed is.”
Ook toonde hij foto’s van een Iraans gevechtsvliegtuig. Met verwijzing naar details en enkele simpele metingen liet hij zien dat dit vliegtuig niet meer dan een model kan zijn, en nooit van de grond zal loskomen.
Hans Aarsman deed een aantal statements die verder onderzoek vragen:
– Is er wel een tegenstelling tussen woord en beeld zoals sommigen stellen?
– Door de relatie met de tekst ontstaat er een betekenis die de foto’s zonder tekst niet kunnen bemiddelen: vier verschillende autodashboards gemaakt op het moment dat het favoriete nummer van de bestuurder te beluisteren was
– Net als Frank Schallmaier laat Aarsman zien hoe het groeperen / rubriceren van foto’s tot nieuwe betekenissen / inzichten kan leiden.
Door: Jos Overbeeke