Hoe pionierende biologen de natuur met erotiek beschrijven en afbeelden

Bij het Instituut voor BeeldTaal gaat het om de wisselwerking tussen taal en beeld. De positie van taal ten opzichte van beeld wijzigt razendsnel onder invloed van de nieuwe technologie.

Neem bijvoorbeeld de sociale media waar taal slechts enkele jaren terug nog een klassieke dominante plaats had in de vorm van bloggen en waar nu het beeld de absolute suprematie begint te krijgen via het platform Instagram. Heden ten dage zijn posities in het publieke domein van korte duur.

Hoe er over de plantenwereld wordt gedacht en geschreven, waargenomen en afgebeeld is het thema van één van de werkcolleges in de serie de Taal Voorbij van het Instituut voor Beeldtaal. Het observeren van (de) natuur door de mens verloopt heel wat minder objectief dan je zou verwachten. Onze historie laat zien dat het soms eeuwen kan duren voordat wij begrijpen wat we al lang konden zien. Zoals Cruijf zei, ‘Je gaat het pas zien als je het door hebt’. De sprekers bij het werkcollege; Hans Mulder, conservator van de Artisbibliotheek; Norbert Peeters, botanisch filosoof en Jonneke Bekkenkamp, theoloog en literatuurwetenschapper, geven hiervan een aantal frappante voorbeelden.

Zo blijkt zelfs voor planten te gelden: seks verkoopt. De botanisten die zich er mee bezig zijn gaan houden, waaronder Linnaeus, beschrijven en tonen de reproductie in de plantenwereld in geseksualiseerde termen, in analogie op de dieren en mensenwereld. Figurata et depicta. Een titel van één van Linnaeus’ publicaties luidt Prelude op de huwelijksnacht van planten. En dat bedoelde hij niet metaforisch maar letterlijk!

Tekening door Linneaus met een analogie tussen plant en vrouw.

Om de kracht van het betoog te versterken accentueerde de botanist Grew in zijn tekeningen bepaalde aspecten van de planten, namelijk de stamper en de meeldraden, niet geheel overeenkomstig de werkelijkheid. Het werd letterlijk aangedikt.

Jonneke Bekkenkamp, literatuurwetenschapper en theoloog doet onderzoek naar bloemen in de literatuur. Bloemen en bloemafbeeldingen zijn dragers van veel betekenissen, toeschrijvingen, clichés en emoties. Een reden waarom bloemafbeeldingen veel worden ingezet. Daarin is de roos een absolute favoriet. De deelnemers van dit werkcollege hebben in groepjes eerst woorden bij vier bloemafbeeldingen (roos, tulp en viool en een afbeelding van een generieke bloemafbeelding) gezocht en vervolgens verbonden ze die weer aan vier tekstpassages afkomstig uit romans waarin bloemen een belangrijke rol spelen. De overeenkomsten in associaties en keuzes van de deelnemers is opvallend groot. Blijkbaar wordt hier iets collectiefs gedeeld.

Beelden en woorden zijn instrumenten om dieren en planten af te beelden en te beschrijven. Dat kan heel natuurgetrouw of met veel vrijheidsgraden. Maar beelden en woorden kunnen ook planten en dieren creëren die er in werkelijkheid helemaal niet zijn. Qua ex- en intrinsieke kenmerken zijn die beelden en woorden gelijk, of het nu om werkelijkheid of om fantasie gaat. In de betekenis versterken woord en beeld elkaar. Dat is een voordeel als het klopt maar een groot nadeel als het onjuist is. Nog een extra complicatie ontstaat als het niet op basis gebeurt van een waarneming uit eerste of tweede hand maar als er dieren ‘gecomponeerd’ worden.

Hans Mulder vertelt een prachtige anekdote over een historische vondst van een draak in de 17^e eeuw, door herders in het veld, precies in de periode dat een paus wordt geïnstalleerd met een draak in zijn familiewapen. Het exemplaar wordt opgezet als het tastbare bewijs van dit teken van God. De overduidelijk zichtbare naainaden vormden kennelijk geen hindernis voor de geloofwaardigheid en de boodschap werd verspreid met heldere afbeeldingen. Zo zijn beschrijvingen én afbeeldingen van bijvoorbeeld draken lang in wetenschappelijke publicaties terug te vinden. Het bewijs voor ons eindeloos creatieve waarnemend vermogen.

De vondst van een draak

Antoni van Leeuwenhoek heeft met zijn diverse microscopen, eigenlijk eerder vergrootglazen, in de 17^e eeuw een tot dan toe onzichtbare wereld blootgelegd. Hij beschrijft de kleine ‘dierkens’ die hij waarneemt en tekent die tot dan toe onbekende wereld. Deze directe en waarheidsgetrouwe observaties worden niet opgepikt door zijn tijdgenoten. Dit ondanks de wetenschappelijke methode, het eervol lidmaatschap van de Royal Society in London en vele brieven aan dit geleerde gezelschap. Het duurt nog bijna tweehonderd jaar voordat de bacterie wordt ‘ontdekt’.

Bacterie getekend door Antoni van Leeuwenhoek

Zoals altijd en overal moeten ook in wetenschappelijke afbeeldingen en grafische modellen voortdurend beslissingen worden gemaakt over wat er getoond gaat worden. Dat is zeker geen problematiek uit een ver verleden want we gebruiken nog altijd wetenschappelijke tekeningen voor een weergave van de werkelijkheid. Er is zelfs, of beter nog steeds, een opleiding voor. Het getekende beeld van wat we zien heeft een unieke eigen positie en is zeker niet volstrekt verdrongen door fotografie. Afbeelden en beschrijven is een continu proces van keuzes maken.

Hoe het werkt als je naar aanleiding van een tekst een beeld maakt? En is het werkelijke dier dan nog herkenbaar? Doe de test en maak zelf een afbeelding bij de volgende beschrijving.

Elders op deze site kun je de interpretatie van anderen bekijken. We zijn heel benieuwd naar jouw visie en versie en plaatsen die graag op deze site. Mail naar info@instituutvoorbeeldtaal.nl

Door: Ronald van Eerten